1955 yılında, Türkiye’nin İstanbul kentindeki büyük Rum nüfusu, çok sayıda insanın acı çekmesine ve ölmesine, sayısız ev ve işyerinin yıkılmasına yol açan iğrenç bir pogromun kurbanı oldu.
İstanbul Rumları, çoğunluğu tüccar ailelerden oluşan eski ve müreffeh bir topluluk oluşturuyordu. 1955 yılında nüfusları yüz bin civarındaydı ve kentte önemli bir sosyal sınıf oluşturuyorlardı.
O dönemde Türkiye Başbakanı Adnan Menderes (1950-1960), Türk nüfusunun muhafazakar dindar kesimine hitap etmeye çalışarak ülkenin laik Kemalist yapısını kızdırdı. Onun döneminde inşa edilen binlerce cami bunun kanıtıdır.
O zamanlar İstanbul ve Türkiye, Yunanlılar kadar müreffeh değildi.
Ayrıca Kıbrıslı Rumların Yunanistan’a bağlanma talebiyle ülkede milliyetçilik ateşi yükseldi. İdeal günah keçisi İstanbul’un zengin Rumlarıydı.
Bu, Türk liderlerin kamuoyunu sorunlarından uzaklaştırıp onları müreffeh Yunan azınlığın aleyhine çevirmeleri için iyi bir fırsattı. 28 Ağustos 1955’te Menderes, açıkça ve yalan bir şekilde Kıbrıslı Rumların Kıbrıslı Türklere karşı katliam planladıklarını açıkladı.
Pogrom kızgınlığın ve ayrımcılığın sonucudur
Esas itibariyle, Başbakan Adnan Menderes, tıpkı Hitler’in 1930’ların ortalarında Almanların çoğunu Almanya’nın müreffeh Yahudi cemaatlerine karşı kışkırttığı gibi, halkını müreffeh Yunanlılara karşı çevirmeye ve onları Türklerin tüm talihsizliklerinden sorumlu tutmaya karar verdi.
Terör, Nazi Almanyası’nın Kristal Gecesi’ne benzer şekilde, 6 Eylül 1955’ten itibaren iki gün boyunca İstanbul’daki Rum toplumuna karşı başlatıldı.
İstanbul’daki Rumlara karşı belirli bir etnik grubu hedef alan pogrom veya şiddet içeren isyan, 6 Eylül 1955’te Yunanlıların Selanik’teki Türk konsolosluğuna bomba yerleştirdiğine dair raporların yayılmasından sonra patlak verdi. Modern Türk devleti doğdu.
Saldırının faili, Yunan makamları tarafından tutuklanan Oktay Engin adlı Türk konsolosluğu icra memuruydu.
Türk medyası tutuklamaya sessiz kaldı ve bombayı patlatanın bir Yunan olduğu fikrini yaymaya devam etti.
Engin daha sonra Türkiye’de kahraman oldu. Türkiye’de onurlandırıldı ve vali seçildi.
Yıllar sonra Yunan gazetesi Eleftherotypia’ya verdiği röportajda Engin, olayla herhangi bir bağlantısı olduğunu reddetti ve kendisini Yunan yetkililerinin kurbanı olarak gördü.
Atatürk’ün evinde meydana gelen patlama binanın pencerelerinde sadece küçük hasara neden oldu, ancak Türk gazeteleri bu durumdan yararlandı.
Yetkililer, olayı büyüterek ve çarpıtarak göstericilere talimatlar verdi. İstanbul Ekspresi’nin “Rum Teröristler Atatürk’ün Baba Evini Yıktı” manşetleri ve olaya ilişkin bir dizi sahte fotoğrafın yayınlanması, aynı gün öğleden sonra Taksim Meydanı’nda “kendiliğinden” protestolara yol açtı.
Vahşet ve yıkım
Öğleden sonra saat beşte elli bin kişilik öfkeli bir kalabalık Pera semtindeki Rum mülklerine karşı isyan etti.
Yağma, ordunun müdahale ettiği 7 Eylül sabahının erken saatlerine kadar sürdü ve durum kontrolden çıkma tehlikesiyle karşı karşıya kaldı.
O zamana kadar yetkililer kayıtsız kalmıştı. Sendikaları kontrol eden Menderes’in Demokrat Partisi ayaklanmalarda katalizör rol oynadı.
Rum toplumuna yönelik pogromda yer almak üzere Batı Anadolu’dan çok sayıda protestocu ücretsiz olarak İstanbul’a nakledildi.
Dört bin taksi onları isyan mahalline götürürken, İstanbul Belediyesi’ne ait kamyonlar da şehrin bazı bölgelerine baltalar, kürekler, sopalar, kazmalar, çekiçler, levyeler ve gerekli aletlerle yüklendi. Yunan mağazalarına saldıran kalabalık.
“Gavuridlere (kafirlere) ölüm”, “kırın, yıkın, o gavurdur” gibi sloganlar attılar. “Yunan hainlerini katletin” ve “Avrupa kahrolsun” diğer yaygın sloganlardı ve birçok kişi “[marching] Atina ve Selanik’e karşı.
Öfke Rumlara yönelik olsa da kalabalığın öfkesi Ermeni ve Yahudilerin sahip olduğu dükkanları esirgemedi.
Erkeklere ve kadınlara tecavüz edildi ve ünlü Türk yazar Aziz Nesin’in ifadesine göre çok sayıda rahip zorla sünnet edildi, kurbanlardan biri de Ermeni papazdı. On altı Rum hayatını kaybetti, otuz iki kişi de ağır yaralandı.
Rumlara yönelik şiddet sadece İstanbul’da değil, İzmir’de ya da İzmir’de de yaşandı. 7 Eylül sabahı Türk milliyetçileri İzmir Enternasyonal Fuarı’ndaki Yunan pavyonunu ateşe verdi.
Daha sonra yeni inşa edilen Agia Fotini kilisesini yıkıp, NATO karargahında görev yapan Yunan askerlerinin evlerini yağmaladılar.
Dünya katliama sessiz kaldı
Papagos hükümeti sorunu uluslararası düzeyde duyurmaya çalıştı ancak kayda değer bir sonuç elde edemedi.
Amerikalılar ve İngilizler, Soğuk Savaş döneminde değerli bir müttefik olan Türkiye’ye baskı yapmak istemediler. NATO müttefikleri Yunanistan’a olayı unutmasını tavsiye etti.
Sadece uluslararası örgütlerden Dünya Kiliseler Konseyi, İstanbul’daki Ortodoks kiliselerinin yüzde 90’ının yıkılmasına ilişkin Türkiye’den açıklama talep etti.
Ancak Ağustos 1995’te ABD Senatosu, Başkan Clinton’dan 6 Eylül Pogromunu Anma Günü ilan etmesini istedi.
İstanbul’da Helenizm’e karşı yapılan pogrom, on altı Rum’un ölümü, otuz iki Rum’un yaralanması, bir Ermeni’nin ölümü, on iki Rum kadınına ve bilinmeyen sayıda erkeğe tecavüzle sonuçlandı. çok daha yüksek olsun.
Ayrıca isyanlarda 4 bin 348 dükkan, 110 otel, 27 eczane, 23 okul, 21 fabrika, 73 kilise ve Rumlara ait bine yakın ev yıkıldı.
Uluslararası kuruluşlara göre hasarın mali maliyeti 150 milyon doları bulurken, Yunan hükümeti bunun 500 milyon dolar olduğunu tahmin ediyor.
Ekonomik yıkım ve korku binlerce gurbetçiyi Yunanistan’a göç etmeye zorladı. 1955’te İstanbul’da yaşayan yüz bin Rumdan bugün yalnızca iki bini hâlâ şehirde yaşıyor.
Daha sonra Türk devleti, Cumhurbaşkanı Celal Bayar aracılığıyla, Yunan mülklerinin tahrip edilmesi karşılığında tazminat sözü verdi. Varlıklar önemli ölçüde azaldığından, onarımlar en iyi ihtimalle taleplerin yüzde yirmisini aşmadı.
Eylül isyanlarının pek çok ayrıntısı, 1961 yılında, darağacından kaçamayan, görevden alınan askeri başbakan Adnan Menderes’in son ihanet davası sırasında ortaya çıktı.
Tanınmış Yunan-Amerikalı Bizans bilgini Spyros Vryonis’in The Mechanism of Catastrophe: The Turkish Pogrom of 6-7 Eylül 1955 and the Destruction of the Greek Community of İstanbul (Greekworks.com, New York, 2005) adlı kitabı da değerli bir eserdir. Konuyla ilgili kaynak.
