İskenderiye Kütüphanesi, antik çağın en büyük insan başarılarından biridir. Sayısız ve çeşitli kaynaklardan gelen geniş bir bilgi koleksiyonunu barındırıyordu ve yüzbinlerce olmasa da onlarca parşömen içeriyordu. Bu nedenle kütüphanenin yıkılması pek çok ilimsever arasında büyük ilgi uyandırdı. Genellikle büyük bir trajedi olarak kabul edilir. Peki İskenderiye kütüphanesini gerçekte kim yaktı?
İskenderiye Kütüphanesi neydi?
İskenderiye Kütüphanesi’nin tam olarak ne olduğunu açıklayarak başlayalım. Mısır’ın İskenderiye şehrinde Mouseion adı verilen büyük bir eğitim merkezinin parçasıydı. Mısır’ın Ptolemaik döneminde inşa edilmiştir. Bir Yunan hanedanının ülkeyi yönettiği bir dönemdi (Helenistik dönem).
Kütüphane, MÖ 3. yüzyılın ortalarında Ptolemy II Philadelphus döneminde inşa edilmiş olabilir. Kısa sürede her türden çok sayıda el yazması elde edildi. Mısır’ın Ptolemaik kralları, Yunanlıların bilgiye olan sevgisinden dolayı bunu doğrudan desteklediler.
İskenderiye kütüphanesi muazzam boyutlara ulaştı. Zirvedeyken kırk ila dört yüz bin arasında parşömen içeriyordu. Antik dünyanın belki de en büyük öğrenim merkeziydi. Ancak kütüphane artık mevcut değildir ve yakılmıştır. Ortaya çıkan soru kimin sorumlu olduğudur.
Julius Caesar İskenderiye kütüphanesini yaktı mı?
Julius Caesar’ın hükümdarlığı sırasında birçok dramatik olay yaşandı. Bu nedenle İskenderiye Kütüphanesi’nin yakılmasına karışmış olması şaşırtıcı değildir. Ptolemy XIII’e karşı yaptığı savaşın bir noktasında, Yunan kuvvetleri onu İskenderiye’de hem karadan hem de denizden kuşattı.
Sezar kaçmak için şehrin limanındaki düşman filosunu ateşe verdi. Bu strateji işe yaradı ancak yangın şehre de sıçradı ve İskenderiye Kütüphanesi’nin de yanmasına neden oldu. MS birinci yüzyılın Yunan tarihçisi Plutarch’a göre:
Sezar, tersanelerden yayılan ve Büyük Kütüphaneyi yok eden yangını kullanarak tehlikeyi püskürtmek zorunda kaldı.
Bu nedenle Julius Caesar’ın MÖ 48’de İskenderiye kütüphanesini yaktığı oldukça açık görünüyor. Reklam
ouuu bu beni daha fazla araştırma yapmaya yönlendirdi ve bu makale, neyin kaybolmuş olabileceğinden bahseden (hızlıca) bulabildiğim tek şeydi, ki bu da pek fazla değildi? https://t.co/UQO8dGw0VE
— sessizce yürüyenler 🔻 (@elevenpyres) 2 Ekim 2023
Bu gerçekten İskenderiye kütüphanesini yok etti mi?
Ancak işler o kadar basit değil. Bazı araştırmacılar, Sezar’ın yanlışlıkla yaktığı iddia edilen İskenderiye kütüphanesinin hala var olduğuna dair kanıt olduğuna inanıyor. Strabon, MÖ 1. yüzyılın sonlarında İskenderiye’yi ziyaret etti. Yazılarında Mouseion’a yaptığı ziyareti anlatır. Bazı araştırmacılara göre bu, Mouseion’un bir parçası olan kütüphanenin hala var olduğunu kanıtlıyor.
Ancak diğer bilim adamları Strabon’un kendi zamanında kütüphanenin varlığından hiç bahsetmediğini belirtiyorlar. Aslında sözleri onun artık var olmadığını bile ima ediyor gibi görünüyor. Encyclopedia Britannica’nın düşündüğü de bu.
Diğer araştırmacılar Marc Antony’nin Kleopatra’ya iki yüz bin parşömen teklif ettiğini öne sürerek bu hipotezi çürütmeye çalışıyorlar. Bu, Sezar’ın İskenderiye kütüphanesini yakmasından sonraydı. Mantık bu nedenle bu kütüphanenin hala var olduğunu belirtir.
Aksi takdirde Kleopatra tüm bu parşömenleri nerede saklayabilirdi? Aslında bazı uzmanlar, bu bağışın, MÖ 48’de birçok parşömen yakıldıktan sonra kütüphanenin koleksiyonunu yenileme ihtimalinin yüksek olduğuna inanıyor. Reklam
Serapeum, “kardeş kütüphane”
Ancak bu argüman İskenderiye’nin başka bir yerinde bir “kütüphane şubesi” olduğu gerçeğini göz ardı ediyor. Buna Serapeum adı verildi. Aslında bir tapınaktı ama aynı zamanda İskenderiye’nin ana kütüphanesinin deposu olarak da hizmet ediyordu. Dolayısıyla Mark Antony Kleopatra’ya bu kadar çok parşömen teklif ettiğinde (bu bilginin kaynağının geç olduğunu ve rakamın kolaylıkla abartılabileceğini unutmayın) Serapeum’a yerleştirilmiş olabilirler.
Bu aynı zamanda Sezar’ın zamanından sonra İskenderiye kütüphanesinin varlığına dair ileri sürülen başka bir argümanı da açıklayabilir. MÖ 1. yüzyılın sonlarında İskenderiye’de Didymus Chalcenterus adında bir bilim adamı yaşadı. Binlerce eser ürettiği söylenen çok üretken bir yazardı. Bazı akademisyenler bunu yapabilmek için kütüphane kaynaklarına erişimi olması gerektiğini savunuyorlar.
Ancak Serapeum’un varlığı bu gerçeği mükemmel bir şekilde açıklamaktadır. İskenderiye Kütüphanesi’nin Sezar tarafından yakılmasından sonra da varlığını sürdürdüğü sonucuna varmaya gerek yok. Aslında bu olaydan sonra Kütüphane’ye doğrudan bir atıf yok gibi görünüyor. Ancak çok daha küçük bir biçimde varlığını sürdürmesi ihtimalini de göz ardı edemeyiz.
Hıristiyanlar İskenderiye kütüphanesini mi yaktılar?
Bazı kaynaklar İskenderiye Kütüphanesi’nin tamamen ortadan kaybolmasını Hıristiyanlara bağlamaktadır. Bu hipotez, Serapeum’un ana kütüphanenin yalnızca basit bir uzantısı olduğu fikrine dayanmaktadır. Antik kaynaklar, erken Hıristiyanlık döneminde Serapeum’a yapılan büyük bir saldırıyı anlatır.
380 yılında İmparator Theodosius, Hıristiyanlığı Roma İmparatorluğu’nun resmi dini ilan etti. 391 yılında İskenderiye’de pagan tanrılara tapınmayı yasaklayan bir ferman yayınladı. Özellikle tüm pagan tapınaklarını yok etti. İskenderiye piskoposu Theophilus, Serapeum’a büyük bir saldırı başlattı. O ve takipçileri onu tamamen yok ettiler.
Bazı modern kaynaklar, bu olay sırasında Serapeum’un artık bir kütüphane olarak işlev görmediğini iddia ediyor. Ancak çağdaş yazar Aphthonius, saldırıya uğramadan hemen önce Serapeum’u ziyaret etti. Şöyle yazdı:
Sütunların içinde, bazıları kitapçı olarak hizmet veren ve hayatlarını çalışmaya adayanlara açık olan odalar inşa edildi. Kenti felsefede öncü konumuna yükselten işte bu çalışma odalarıydı.
Bu, Hıristiyan saldırısı sırasında kütüphanenin hâlâ çalışır durumda olduğunu doğruluyor gibi görünüyor. Eğer bu doğruysa (ve bazı bilim adamları buna karşı çıkıyorsa), o zaman Hıristiyanlar Serapeum’u yakarak İskenderiye Kütüphanesi’ne tamamen son verdiler.
Arap Müslümanlar İskenderiye Kütüphanesini mi yaktılar?
Ancak incelemeye değer başka bir gelenek daha var. MS 7. yüzyılda Müslüman Araplar Mısır’ı işgal etti ve fethetti. 13. yüzyılda bazı Arap kaynakları İskenderiye kütüphanesini yaktıklarını iddia ediyor.
Bu kaynaklara göre Halife Ömer onun yıkılmasını emretmiştir. Bildirildiğine göre şunları söyledi:
Bu kitaplar Kur’an’a uygunsa onlara ihtiyacımız yok; Eğer bunlar Kur’an’a aykırı ise onları yok edin.
Ancak günümüz bilim adamlarının büyük çoğunluğu bu hikayeye inanmıyor. Arapların Mısır’ı fethetmesi ile bu olayın anlatılması arasında yaklaşık altı yüzyıl geçti. Arap istilasına ilişkin daha önceki anlatımların hiçbiri bundan bahsetmiyor. Bu ve diğer nedenlerden ötürü çoğu bilim adamı, aslında İskenderiye kütüphanesinin Araplar tarafından yakılmadığına inanıyor.
