Hem Budizm hem de Stoacılık öz kontrolü, etik yaşamı ve tutkusuz bir duruma ulaşmayı vurgular. Ancak Hint felsefesi Stoacılıktan yaklaşık 500 yıl öncesine dayanmaktadır. Budizm Stoacılığı ve Yunan düşüncesini etkiledi mi ve eğer öyleyse bunu başka bir kıtaya nasıl yaptı?
Stoacılık ve Budizm arasındaki benzerlikler: iç huzura giden ortak bir yol
Stoacılığın ve Budizm’in takipçileri, yaşamın geçiciliğini ve arzuların üstesinden gelme ihtiyacını derinden anlıyorlar. Bu felsefeler, iç huzura giden yollar olarak zihinsel disiplini ve dış koşullardan kopmayı öğretir. Stoacılıkta “apateia” duygusal rahatsızlıklardan kurtulmak anlamına gelir ve Budizm’in “nirvana”sını, yani acı çekmekten kurtulmayı yakından yansıtır.
Her iki filozof da gerçek huzurun dış koşullardan ziyade kişinin zihnine ve duygularına hakim olmasından geldiğini ileri sürer. Ayrıca öğretilerinin temel taşı olarak etik yaşamı vurgularlar. Stoacılar doğaya ve akla göre yaşamaya çabalarken Budistler Dharma’yı takip eder. Bilgelik ve öz kontrol, her iki felsefenin de merkezinde yer alır ve doğal düzenle uyumlu bir yaşama ve gereksiz acılardan özgürlüğe yol açar.
Bu benzerlikler, kültürel farklılıklara rağmen iki felsefenin iç huzur ve bilgeliğe ulaşma konusunda ortak bir yaklaşım geliştirdiğini göstermektedir. Budizm Stoacılığı etkilemiş olabilir mi?
Büyük İskender’in Budizm’le Karşılaşması
Büyük İskender’in (MÖ 334-323) seferleri, Yunan etkisini Budizm’in zaten mevcut olduğu Orta Asya’ya yaydı. Bu sıralarda Makedonlar, Yunan ve Doğu kültürlerini harmanlamak için imparatorluğu boyunca Yunan tarzı şehirler kurdular. Yönteminin bir kısmı, Yunan filozoflarını yabancı düşünme biçimleriyle etkileşime girmeleri için yanında getirmekti. Bu filozoflardan biri olan Elis’li Pyrrho, Büyük İskender’le birlikte Doğu’ya seyahat etti.
Beckwith, Greek Buddha (2015) adlı kitabında Pyrrho’nun Hintli filozoflarla karşılaşmalarının onun felsefi bakış açısını derinden şekillendirdiğini savunuyor. Pyrrho’nun daha sonra şüpheyi ve yargının askıya alınmasını vurgulayan felsefi şüphecilik okulunu kurması, duyu algılarının güvenilmezliği ve dünya malzemesinin geçiciliği hakkındaki Budist öğretileriyle çarpıcı benzerlikler taşır.
Pyrrho’nun şüpheciliğinin Stoacılık üzerindeki etkisi
Pyrrho’nun şüpheciliğinin Stoacılık üzerindeki etkisi, Stoacıların “apateia” veya duygusal kopukluk kavramını benimsemesi gibi gelişmelerle doğrulanmaktadır. Beckwith’e göre, ilk olarak Pyrrho tarafından benimsenen bu kavram, Stoacılığın merkezi bir ilkesi haline geldi ve Stoacılık da bu tür fikirleri Hintli filozoflardan öğrendi.
Beckwith’in analizi, Pyrrho’nun proto-Budist fikirlerle ilişkisinin, bu Doğu felsefelerinin Stoacı düşünceye nüfuz ettiği ve etkilediği bir kanal olabileceğini öne sürüyor. Stoacılıkta iç huzurun vurgulanması ve dışsal rahatsızlıkların reddedilmesi, zihinsel disiplin ve dünyevi kaygılardan kopma yoluyla aydınlanmaya ulaşmaya yönelik Budist yaklaşımını yansıtır.
Büyük Ashoka ve Budizm’in Yunan dünyasında yayılması
İskender’in ölümünden kısa bir süre sonra kendisi de muhtemelen kısmen Yunan olan Büyük Ashoka (M.Ö. 268-232), daha önce İskender’in generalleri tarafından tutulan, büyük Yunan gruplarının yaşadığı şehirleri miras aldı.
Ashoka, Budizm’i kabul ettikten sonra Dharma’yı (Buda’nın öğretileri) imparatorluğunun çok ötesine, hatta Helenistik dünyaya kadar yaydı. Cilalı taş üzerine yazdığı fermanlara göre Budizm’i yayma çabaları arasında Yunanca konuşulan bölgelere elçiler göndermek de vardı. Ancak Greko-Romen kaynaklarında onun elçilerinden bahsedilmemektedir.
Ashoka’nın Akdeniz’deki misyonerlerinden Greko-Romen desteği olmamasına rağmen, Hint kaynakları Asya’da Yunan Budistlerin varlığını ileri sürüyor.
Yunan Budistleri ve Mauryan Krallığı
Asya’da Yunan Budistlerin varlığının kanıtları arasında Ashoka’nın akıcı Yunanca yazılmış fermanları da bulunmaktadır. Bu, fermanların yazıldığı dönemde imparatorluğunda Yunan Budistlerin bulunduğunu gösteriyor.
Tarihçi Seldeslachts, The Final Frontier’da Ashoka’nın hükümdarlığı sırasında önemli sayıda Yunanlının Budizm’e geçtiğini savunuyor. Budist literatürü, mesajı kendi vatandaşlarına yaymaktan sorumlu olan Dhammarakkhita gibi yonaka (Yunan) rahiplerini kaydeder.
Ashoka’nın Mauryan imparatorluğunun çöküşünden sonra Seldeslachts, Yunan keşiş Dhammarakkhita’nın muhtemelen Yunan kültürünün Asya’nın kalbinde geliştiği Greko-Baktriya ve Hint-Yunan krallıklarına katıldığını savunuyor.
Ai Khanoum: Budizm’i Yunanistan’a aktaran bir Yunan şehri mi?
Dhammarakkhita tipik bir Yunan şehri ve Yunanca konuşan bir nüfus bulurdu. Bir mezar üzerindeki Delfi yazıtları da dahil olmak üzere Ai-Khanum’da bulunan buluntular, İskender’in imparatorluğunun çöküşünden çok sonra Akdeniz ile güçlü bir bağlantı olduğunu gösteriyor.
Yazıta göre, yazıtları yazan kişi muhtemelen tarihçilerin M.Ö. 3. yüzyılın başlarında kuzeybatı Hindistan’ın yüksek vadilerine seyahat ettiğine inandığı Yunan filozof Clearchus’tur.
Yazıtı yazan kişi Clearchus ise, bölge sakinleriyle, özellikle de muhtemelen Dhammarakkhita tarafından din değiştirmiş olan Greko-Budistlerle fikir alışverişinde bulunmuş olması muhtemeldir. Bu, Budizm’in Yunan filozofları üzerindeki etkisinin bir başka kanıtı olabilir, ancak spekülatif olmaya devam ediyor.
Clearchus yazıtı en azından Aï-Khanum’un Akdeniz’den izole olmadığını gösteriyor. Aï-Khanum’un Greko-Budistleri bu nedenle Yunanistan’daki felsefi düşünceyle bağlantı kurabildiler ve hatta etki sahibi oldular.
Budizm Yunan Stoacılığını etkiledi mi?
Budizm’in antik Yunanlılar üzerindeki etkisini destekleyen kanıtlar, özellikle Büyük İskender’in seferleri sırasında ve sonrasında Yunan ve Hintli filozoflar arasındaki tarihsel etkileşimler dikkate alındığında ilgi çekicidir.
Stoacı ve Budist öğretiler arasındaki benzerlikler, Yunanlıların Asya’daki belgelenmiş din değiştirmeleri ve Akdeniz’le bağlantıları ve Pyrrho’nun Hint’ten ilham alan düşüncesinin Stoacılık üzerindeki etkisi, bu iki büyük felsefi kültürün izole olmadığını göstermektedir. Beckwith gibi bilim adamları Hint düşüncesinin Stoacılığı etkilediğine inanıyorlar. Ancak, onun muhalifleri de yok değil.
Bu belirsizliğe rağmen, bu bağlantıları keşfetmek bize fikirlerin kıtalar arasında nasıl seyahat ettiğine ve antik dünyanın aslında nasıl bağlantılı olduğuna dair daha derin bir anlayış sağlıyor.
